Մեջբերում եմ մի հատված բժշկական գործունեությանս ընթացքում տեղի ունեցած մի զրույցից (կա զրուցակցի նախնական համաձայնությունը, դետալները փոփոխված են).
«…Կան շատ բաներ, որոնք ուզում եմ իմանաք իմ մասին, ես պատասխան չեմ ակնկալում, ուղղակի ուզում եմ ասել ինչ եմ զգում: Զգում եմ, որ իմ մեջ ապրում է մի հրեշ ու ես չեմ կարողանում նրան սաստեմ, իրականում չեմ էլ փորձում… Ինձ թվում է դուք էլ եք հանձինս ինձ տեսնում մի փոքրիկ ու թույլ երեխայի, դա այդպես էլ կա, բայց կա նաև էն մութ կողմը, որից ես ամաչում եմ, բայց ինքը կա… Ես էնքան վատն եմ, վատը շատ պրիմիտիվ բառ է, ես կասեմ տականք ու ստոր եմ, որ ես շփվում են էն մարդկանց հետ, ես հաց եմ ուտում էն մարդկանց տանը, որոնց, որ իմ իմ մտքում բազմիցս վատ խոսքեր եմ ասել… ու ես արդեն չգիտեմ էլ՝ արդյո՞ք ինձ վատ եմ զգում այդ կեղտոտ խոսքերի համար, թե ոչ այդքան, քանզի այդ ամենը դարձել է շատ սովորական ինձ համար: Եղել են պահեր, որ իմ զզվանքը մամայիս հանդեպ էնքան ուժեղ է եղել, որ ես զզվել եմ էն մտքից, որ ես իր ներսում եմ սաղմնավորվել… Այս տողերը գրում եմ շատ հանգիստ, քանզի հիմա չեմ զգում այն, ինչ գրում եմ, ուղղակի շարադրում եմ երբևէ զգացածս ինչ-որ բաներ…»:
Իհարկե մինչև վերջ անկեղծ լինելու դեպքում մարդն իր մեջ այնպիսի որակներ ու կողմեր կարող է տեսնել, որոնք ընդունելը ծայրաստիճան շփոթեցնող է և անգամ կարող է խելագարության հանգեցնել: Այս առումով կցանկանայի մեջբերում անել Կարլ Յունգի՝ մարդու հոգեբանության ոլորտում խորքային ուսումնասիրություններ կատարած այս հեղինակի «Անգիտակցականի հոգեբանությունը» աշխատությունից.
«Համակվում ես վախով, երբ մտածում ես, որ մարդն ունի նաև մութ կողմ, որը սոսկ անէական թուլություններ ու թերություններից չէ բաղկացած, այլև ունի միանգամայն դիվական մեխամիզմ: Անհատը հազվադեպ է տեղյակ լինում սրանից: Անհավանական է թվում, որ անհատը երբևէ որևէ հանգամանքում կանցնի իր իսկ սեփական սահմանները: Սակայն բավական է, որ այդ անվնաս էակները կազմեն զանգված, ու այդժամ կառաջանա կատաղած մի հրեշ»:
Յունգը հայտնի է իբրև Ֆրոյդի ախոյան՝ վերջինիս մի քանի տեսական դրույթներին հակադրվելու պատճառով: Հոգու էությունը լուսաբանող մի շարք ծանրակշիռ աշխատություններում Յունգի կողմից առաջ են քաշվել հոգեբանության ոլորտում նշանակալի ազդեցություն թողած «հավաքական անգիտակցական» և «արքետիպեր» հասկացությունները: Արքետիպների մասին իր մոդելում Յունգը նշում է, որ մարդու անգիտակցականում կան իրարից առանձնացված մի քանի «ես»-եր (արքետիպեր), ովքեր տարբեր կերպ են ստիպում վերապրել կյանքը: Ընդհանրապես, մարդու մասին խոսելիս մենք պատկերացնում ենք նրա անձնավորությունը, սակայն, փաստորեն, գոյություն ունեն բազմաթիվ ենթաանձեր, որոնք կարող են ցուցաբերել ինքնուրույնություն և կամք, նաև՝ հակադրվել մեկը մյուսին: Նշված ենթաանձերից խիստ կարևոր են, այսպես կոչված, Ստվերն ու Պերսոնան՝ ինչպես անվանում է դրանց Յունգը:
Պերսոնան այն արքետիպն է, որը պայմանավորում է, թե ինչպես եմ ներկայանում աշխարհին և ինչ եմ ուզում լինել: Պերսոնան ձգտում է հարմարվելուն և նյութական աշխարհը վայելելուն: Persona բառը լատիներեն է և թարգմանաբար նշանակում է դիմակ, պատկերավոր ասած այս բառը վերաբերում է այն սոցիալական դիմակներին, որոնք մենք կրում ենք տարբեր սոցիալական իրավիճակներում, մարդկանց տարբեր խմբերի մեջ գտնվելիս:
Դրան հակառակ, Ստվերը անգիտակցականի մի մասն է, որը կազմված է ճնշված գաղափարներից, բնազդներից, մղումներից, թուլություններից, ցանկություններից, վախերից: Ստվերային անձն ի տարբերություն Պերսոնայի, քողարկված է և դրսևորվում է միայն հատուկ հանգամանքներում: Այս արքետիպով նկարագրում են մեր ամենամութ կողմը, այն ենթաանձը, որը ներկայացնում է անմշակը՝ վայրին, քաոսայինը, անհայտը: Յունգը հավատում էր, որ բոլոր մարդիկ կրում են այս ստվերային կողմն իրենց մեջ, որը շատ դեպքերում ստեղծագործ ներուժի հզոր աղբյուր է դառնում:
Նորածին մանուկը բնության բոլոր տարրերը ներառող ներդաշնակ ու հավասարակշիռ ամբողջություն է: Սակայն սոցիալական միջավայրում մեծանալիս՝ մեզ անընդհատ սովորեցնում են, որ աշխարհում կա բարի ու չար: Ու ահա, ճաշակելով բարու և չարի իմացության պտուղը՝ մենք բևեռանում ենք, քանզի ինքներս մեզ նույնպես սկսում ենք նայել և գնահատել այդ պրիզմայով՝ իրարից տարանջատելով մեր բարի ու չար դրսևորումները: Հասարակական կանոնների և նորմերի ազդեցության ներքո մենք որակավորում ենք գրեթե ամեն հատկանիշ՝ համարելով, որ կան հասարակության կողմից ընդունելի կամ ոչ ընդունելի որակներ: Ընդունված նորմերի հետ բախումից խուսափելու համար ոչ ընդունելի հատկանիշների համախումբը հետագայում դառնում է անգիտակցականում ապրող Ստվերի բովանդակությունը: Ինչպես շվաքն անբաժանելի է իրեն ծնող երևույթից, այնպես էլ Ստվեր արքետիպը անքակտելի է մեր Անձից, սակայն ի տարբերություն շվաքի, այն չի ենթարկվում մեր Անձին, այլ մի փոքր այլ տրամաբանությամբ է գործում:
Ինչպես ասում է Յունգը՝ այն, ինչին մենք անվանում ենք քաղաքակիրթ գիտակցություն, խզել է կապը մեր հիմքային բնազդների հետ, որոնք սակայն չեն անհետացել, այդ բնազդները պարզապես կորցրել են կապը գիտակցականի հետ, այդ իսկ պատճառով ինքնահաստատվելու համար հարկադրված են երևան գալ անուղղակի ձևերով: Այսպես կարող են ի հայտ գալ տարբեր նևրոտիկ ախտանիշեր, տրամադրության չհիմնավորված տատանումներ, անսպասելի մոռացություն, խոսքի վրիպակներ:
ժամանակակից մարդը տեղյակ չէ իր պառակտված վիճակից: Անձի կողմից գործի դրված հոգեբանական պաշտպանական մեխանիզմների շնորհիվ մենք շատ հազվադեպ ենք տեսնում այդ իրողությունը՝ շարունակելով կուտակել այս մութ ցանկությունները, դրդապատճառները և վախերը անգիտակցականի անկյուններում: Ու սա կարող է մեծ վտանգ ներակայացնել: Երկար տարիներ ճնշելով ստվերը մեր ներսում, այն մի օր այնպիսի թափ է հավաքում, որ ջարդուխուրդ է անում ամեն տեսակի արգելք, որը միտված էր իրեն զսպելու: Ընթացքը կասեցնող շինությունը ցաքուցրիվ է լինում ահռելի մեծ հզորություն կուտակած ճնշումից, և արհեստականորեն արգելափակված ուժը դուրս է հորդում այնպիսի թափով, որն անկարելի է արդեն կասեցնել կամ որևէ կերպ վերահսկել: Այդպիսի հզորության ալիքները մեծ վնաս են հասցնում մեր առողջությանը՝ մենք հայտնվում ենք դեպրեսիայի մեջ կամ ձեռք բերում այլ հոգեբանական ու հոգեկան խնդիրներ:
Համաձայն եմ, որ մենք չենք կարող ազատություն տալ մեր այն կողմերին, որոնք չեն համապատասխանում հասարակության բարոյական հրամայականներին: Թեև երբեմն այս հարցում մեծ շփոթություն է տիրում, թե հատկապես ինչն է ընդունելի կամ անընդունելի հասարակության կողմից: Երբեմն ընդունելին խիստ հակասական է մի մշակույթից մյուսը և կարող է երկու իրար հակառակ իմաստներ կրել տարբեր մշակույթներում, օրինակ՝ աչքերի կոնտակտը արևմուտքում համարվում է մարդուն շփման մեջ ներգրավելու փորձ, մինչդեռ Ճապոնիայիում խիստ անհարգալից վերաբերմունք է: Սեքսուալ բաց սցենարներ պարունակող ֆիլմերը լավ չեն դիտվում պահպանողական բարքերով հասարակության մեջ, օրինակ հենց Հայաստանում, մինչդեռ եվրոպական կինոարվեստում դրանք միանգամայն նորմալ և ընդունելի են:
Սակայն հասարակության կողմից թելադրված բարոյական արժեքների պատճառով մենք փաստորեն հարկադրված ենք անընդունելի ճանաչվող մի շարք հատկություններ և հույզեր խնամքով թաքցնել ուրիշներից և առաջին հերթին՝ ինքներս մեզնից: էլ ինչպե՞ս բացահայտենք մեր ով լինելը, ինչպե՞ս բացահայտենք մարդու առեղծվածը: Անկարելի բան է իրական սիրով սիրել՝ նախքան ճանաչելը:
Կան հոգևոր ուսմունքեր, որոնք մեզ սովորեցնում են, որ մեր հիմնական դիրքորոշումը պետք է միտված լինի դեպի բարձր ու վեհ գաղափարներ, մենք պետք է անընդհատ ձգտենք դեպի բարձրագույնը, վեհը, դեպի լույսը: Սակայն եկենք մտածենք՝ մի՞թե հնարավոր է շարժման գոյություն, եթե չլիներ հակառակ բևեռը: Ո՛չ, իհարկե: Ուրեմն՝ ձգտելով միայն դրական բևեռին, առանց պատշաճ ուշադրություն դարձնելու բացասականին, մենք արհամարհում ենք մարդ լինելու ամբողջականությունը: Այսպիսի ուսմունքերը քարոզում են միայն դրական արժեքներ, ինչպիսիք են՝ սիրի՛ր դիմացինին, հարգե՛նք միմյանց, խաղաղություն բոլորիս, ներդաշնակություն, կարեկցանք, լրիվ մոռանալով ու արհամարհելով մեր մյուս կողմը՝ բարկությունը, վրեժխնդրությունը, վերահսկողությունը, վախը, ամոթը, մրցակցությունը, նախանձը, կիրքը…
Կան ամուսիններ, ովքեր պառակտում են իրենց կանանց՝ աստվածացնելով նրանց մայրությունը և խստագույնս պատժելով ոչ էրոտիկ միտումներ հետապնդող ցանկացած կանացի դրսևորում: Այդպիսի ամուսինների համար անտանելի է թվում համատեղել իգական սեռի այդ երկու կողմերի համատեղ գոյությունը ու նրանք, իրենց կամքից անկախ, դատապարտում են իրենց մշտական սեռական մերժման՝ կնոջ մոտ սեռական ցանկության անկման պատճառով: Մայր հանդիսացող կնոջ էրոտիկ կերպարն անհարիր է թվում մայրության սուրբ կերպարանքին, ուստի և այն անխնա կերպով ենթարկվում է արգահատման ու ՛՛գլխատման՛՛: Իրականում կնոջը երկատելու այս միտումը հզոր էներգետիկ աղբյուր է, որով սնվում է նմանատիպ տղամարդը՝ անտեղյակ լինելով նման աղբյուրի ստվերային բնույթի և կործանարար լինելու մասին:
Մինչդեռ առանց այս մութ կողմերը ճանաչելու և դրանք ընդհանուր կառուցվածքի մեջ ներառելու պատրաստակամության հնարավոր չէ առողջանալ: Բանալի բառն այստեղ ներառումն է, լատիներեն integratus, ինտեգրել, որը նշանակում է լրիվության բերել: Ներքին որակների ինտեգրելը նշանակում է տեր դառնալ և պատասխանատու լինել դրանցից յուրաքանչյուրի համար, այլ ոչ թե մասնակիորեն մերժել կամ հերքել դրանցից որոշները: Առողջությունը ամբողջացման և համալրման մեջ է, դրան հակառակ պրոցեսը դեզինտեգրումն է, ներքին տրոհումը, մասնատումը, իրարից անջատումը, առանձին կտորների բաժանումը: Այն անձը, ով անկարող է ամբողջանալու, ներառելու առանձին կտորներ, հատկապես մութ նշան ունեցողները, ուժեղ սթրեսային պայմաններում նյարդային անկում է ապրում: Իրականում տրոհված անձիք մեծ դժվարությամբ են ամբողջացման գալիս, քանի որ նրանք չունեն կենտրոն, որի շուրջ կարելի կլիներ հավաքագրել մասնատված կտորները, այդպիսի մարդիկ ապրում են անձի պերիֆերիկ հատվածներով:
Ինչպես ասում են վաղնջական ժամանակների իմաստունները. «Ի սկզբանե եղել է խավարը, լույսը ծնվում է խավարից, իսկ խավարը ծնվել է ինքն իրենից»: Լույսն ու խավարը կարիք ունեն մեկ-մեկու: Քանի դեռ մարդը չի հանդիպել խավարին, նա չի կարող գալ ներդաշնակության և ինքնահավասարակշռման: Հաճախ դաստիարակության մեջ շեշտը դրվում է բարձրագույն արժեքների հետևորդ դառնալու վրա, սակայն մարդը չի կարող վեհ գաղափարների մարմնավորող լինել, քանի դեռ նա չգիտի ինչ է ցածրագույնը, չի ճանաչել իր Ստվերի բովանդակությունը: Տան հիմքը կարևոր է ամբողջ շինության ամրության համար, քանի որ, եթե չկան ամուր հիմքեր, ինչքան էլ շքեղ վերանորգված լինեն վերնահարկերը, միևնույնն է՝ շինությունը մի օր փլվում է: Նմանատիպ կերպով և մարդը, եթե չի ճանաչել իր ցածրագույն հակումները, չի կարող վստահ լինել իր հոգեկան կայունության և առողջության ամրության վրա: Իզուր չէ, որ մարդու լրիվության գաղափարը խորհրդանշող Բուդդան և Աստծո որդի Հիսուսը նախքան արթնություն ապրելը անցել են Ստվերի աշխարհով՝ Բուդդան հանդիպեց Մարային, իսկ Քրիստոսը փորձություն անցավ անապատում: Նախքան լույսին գալը նրանք անցան խավարի միջով:
Հարկ է նշել, որ ստվերային կողմը ինտեգրել՝ չի նշանակում տեղի տալ մութ հոգեվիճակներին, ցանկություններին ու մղումներին: Տեղի տալ ասելով՝ նկատի ունեմ թաթախվել դրանց մեջ, որից այդ վիճակներն է՛լ ավելի մեծ ուժգնություն են ձեռք բերում: Ներառել ասելով նկատի ունեմ, որ պետք է ընդունել ստվերային կողմի գոյությունը, այն փաստը, որ այդ բանը կա, որովհետև միայն ընդունելու քայլն է թույլ տալիս պատասխանատվություն վերցնել և տեր դառնալ այդ տարրին: Հենց այն պահին, երբ անկեղծորեն ընդունում ենք այդ մութ տարրի գոյությունը, փոխանակ խուսափելու դրանից, այն դադարում է այլևս իշխանություն ունենալ մեզ վրա, քանի որ մեր այդ քայլով հնարավորություն ենք ստեղծում տարանջատվելու և տեսնելու, որ մենք այդ տարրը չենք: Ես Ես եմ, իսկ դա իմ մեջ գտնվող ինչ-որ տարր: Մեր մեջ պարզապես կան որոշակի մտքեր, որոշակի զգացողություններ և հակումներ, որոնք ինչպես գալիս են, այնպես էլ գնում են ու մինչև դրանց չենք նկատում, ընդունում դրանց գոյությունը, դրանցից չենք ազատվում, կարծես թե դրանց սպասումը մեզնից իրենց ինքնահաստատումը լինի, որով հանգստություն են ձեռք բերում և հեռանում մեզնից:
Հակառակ դեպքում, ինչքան խուսափենք և թաքնվենք Ստվերից, մեղադրելու ենք այլ մարդկանց իրենց ստվերային կողմերի համար, երբ իրականում գործ ունենք ինքներս մեր չբացահայտված Ստվերի հետ:
Ամբողջական և հավասարակշռված մարդը խորը ազնվության և գիտակից իրազեկության լույսի ներքո իր բոլոր մասերի հաշտեցմանն ու միավորմանը եկած մարդն է: Ու դա չի նշանակում մեր մութ կողմերին երես տալ, հանդուրժել դրանց ամենաթող ինքնագործունեությունը, այլ պատասխանատվություն ստանձնել մեր իսկ ընտրությունների և որոշումների համար: Սա շրջադարձորեն հակառակ է այնպիսի հոգևոր ուղղությունների, որոնք հերքում, խլացնում, խեղդում, ասկետիկ ինքնազսպմամբ «մաքրագործվում են չարից»:
Ստվերի հետ աշխատանքը անպայման չէ, որ մութ և մռայլ գործընթաց լինի, այստեղ կարելի է գտնել բազում ստեղծագործ և լուսավոր նյութեր, որոնք գաղտնի կերպով թաքցվել են մարդկանցից: Շատ հաճախ ստեղծագործ, եզակի, նորարական և տարբերվող գաղափարները ուղարկվում են մեր ստվերային Ես-ի մեջ, որովհետև դրանք չեն ընդունվում սոցիումի արդեն հաստատված ու կարգաբերված պահպանողական իրականության մեջ:
Որպեսզի առողջացում լինի, չարը և բարին պետք է փոխծածկեն միմյանց: Լույսը չէ, որ բերում է առողջացում, ոչ էլ՝ մութը, այլ այն կետը, որտեղ այդ երկուսը հանդիպում են: Այս գաղտնիքը բացահայտել են շատ վաղուց՝ հին քաղաքակրթությունները, շամանները, մայաները, ամերիկացի տեղաբնակ հնդիկները: Այս գաղտնիքի իմացության մասին է վկայում նաև քրիստոնեական սրբապատկերներում նշաձև տեսքով շրջագիծը, որն իր մեջ է առնում սուրբ Մարիամի կամ Հիսուսի պատկերները: Երկու հավասար շառավիղներ ունեցող շրջանների այնպիսի հատումը, երբ յուրաքանչյուր շրջանի կենտրոն հայտնվում է մյուսի շրջագծի եզրին, ստեղծում է այնպիսի գծապատկեր, որը լատիներենում ունի հատուկ անուն՝ Vesica piscis, թարգմանաբար նշանակում է ձկան պարկ, քանի որ գոյացող նշաձև գծապատկերը շատ նման է ձկան օդապարկին: Իտալերեն այդ նշաձև գծապատկերն անվանում են mandorla, որը թարգմանվում է նուշ: Մանդորլա կարելի է հանդիպել շատ սրբապատկերներում, գոթիկ ճարտարապետության մեջ, կաթոլիկ եկեղեցիների վարդակ պատուհաններին: Մանդորլան երկնքի և երկրի հատումն է, կամ Ոգու և Նյութի հատումը, և կարող է սահմանվել, որպես այն տեղը, որտեղ տեղի է ունենում վերածնունդ, վերափոխում և վերամարմնավորվում:
Իսկ հիմա ներկայացնեմ մի քանի պրակտիկ միջոցներ, թե ինչպես կարող ենք ընդգրկել խավարի հատվածը: Դա հնարավոր է իրականացնել ամենից առաջ գծագրելու կամ նկարելու օգնությամբ՝ ներքին լարումները թղթին կամ կտավին հանձնելով: Սա հնարավորություն է ստեղծում տեսանելի դարձնել և նյութականացնել այդ լարումը, թույլ է տալիս, որպեսզի ինքնադրսևորվի Ստվերը: Երեխաների հոգեբանության ոլորտում երեխային ճանաչելու ամենահեշտ ձևը նրան մատիտ և թուղթ տալն է՝ առաջարկելով, որ նա նկարի իր մտքին եկած ինչ-որ բան: Մեծահասակների դեպքում այս մեթոդն այնքան էլ արդյունավետ չէ, քանի որ մեծերը այնքան խորն են արտամղել, որ ստվերային կողմերը հեշտորեն դուրս չեն գալիս կտավի վրա: Սակայն եթե չվախենանք ինքնաքննադատությունից, հետևողական գտնվելու դեպքում աստիճանաբար ստվերային ես-ը կսկսի երևալ, և մենք կբացահայտենք մեր թաքնված կեսը:
Փայտագործությունը, կավագործությունը, երաժշտություն գրելը այնպիսի զբաղմունքներ են, որոնք մութ կողմերի վերհանման համար միջավայր են ստեղծում, և նյութի հետ առնչվող ստեղծագործ մարդն աստիճանաբար մաքրագործվում է իր ստվերային հատվածից և ի վերջո մոտենում ու հաղորդակից է դառնում իր իսկական էությանը, որով ծնվում է իրական արվեստը:
Ստվերի բացահայտման այլ ուղի է գրելը: Գյոթեի Ֆաուստը Պերսոնայի և Ստվերի հանդիպումն է: Գրելով մի պատմություն, որտեղ կստեղծենք մի կերպար, ում կարելի է վերագրել բոլոր մեր մութ կողմերը, երբ գրի առնենք մեր դրական և բացասական հույզերը, մտքերը, նկարագրենք դրանք, փորձենք խորանալ դրանց մեջ, ապա կրկին աստիճանաբար կմոտենանք մեր իրական էությանը:
Ուշադրություն դարձրեք ձեր պրոյեկցիաներին, մենք անգիտակցաբար պրոյեկտում ենք մեր ստվերային գծերը դիմացինի վրա, որպեսզի խուսափենք դրա հետ գործ ունենալուց: Ուշադրություն դարձրեք, որ մենք պրոյեկտում ենք ոչ միայն մեր բացասական, այլ նաև դրական կողմերը: Սա տեղի է ունենում որովհետև Էգոն վախենում է, որ այս կամ այն դրական տարրը ինտեգրելուց կխարխլվի իր հարմարավետ ամբողջությունը, ուստի Անձն անգիտակցաբար հրաժարվում է ընդունել այդ ազնվագույն տարրերը:
Հաճախ մենք պրոյեկտում ենք մեր դրական կողմերը այն մարդուն, ով հիացմունք է առաջացնում, ում սիրահարվել ենք, ումով հիանում ենք, հավանում ենք նրան: Պրոյեկցիան սարսափելի է, ոչ միայն որովհետև ծանրաբեռնում ենք մեր կողքիններին մեր ստվերային գծերով, այլ նաև նրանով, որ ֆետիշացնում ենք մյուսներին, նրանց վրա ենք դնում մեր բարեկեցության պատասխանատվությունը՝ զրկելով մեզ ինքնուրույնությունից և կորցնելով մեր ամբողջանալու հնարավարությունը:
