Զոհաբերում

«Բարև սիրելի բժշկուհի: Ինձ թվում է, որ ամուսինս ինձ այլևս չի սիրում: Նախկինում մեր սեռական կյանքում ամեն ինչ նորմալ էր, լինում էր շաբաթ, որ ամեն օր զբաղվում էինք սիրով: Հիմա լինում է հազիվ ամիսը մեկ անգամ, այն էլ իմ կողմից գործադրած ճնշման և ջանքերի շնորհիվ: Ինձ մտահոգում է մեր հարաբերությունների ընթացքը, այն` որ մեր սեռական կյանքում հայտնվել է սառնություն: Ամուսինս պնդում է, որ սիրում է ինձ և չի պատկերացնում իր կյանքն առանց մեզ: Իսկ ես չեմ պատկերացնում սերն առանց սեռական կյանքի, չեմ կարողանում ելք գտնել այս իրավիճակից, խնդրում եմ օգնեք ինձ»:

«Բարև Ձեզ բժշկուհի ջան: Շնորհակալ կլինեմ պատասխանի համար: Ես արդեն երեք տարի է ամուսնացած եմ և ինձ անհանգստացնում է իմ սեռական կյանքը, որը գնալով ավելի ու ավելի հազվակի է դառնում: Ամուսինս պատճառաբանում է, որ իր մոտ խնդիր չկա, պարզապես ցանկություն քիչ է զգում, ինչի պատճառով էլ հաճախ կոնֆլիկտներ ենք ունենում: Այս ամենը բացասական է անդրադարձել իմ նյարդային համակարգի վրա: Խնդրում եմ ինձ ասեք, սա խնդի՞ր է նրա կողմից, թե ուղղակի իր տեսակն է այդպիսին: Ես նրա հետ բազմիցս խոսել եմ, նա ասում է, որ հասկանում է ինձ և որոշ ժամանակ նորմալանում է ամեն ինչ, սակայն նորից, չգիտեմ ինչու, կանգնում ենք նույն խնդրի առաջ: Մենք ունենք մեկ տարեկան երեխա, խնդրում եմ ինձ խորհուրդ տվեք, ի՞նչ անել: Շնորհակալություն»:

Վստահ եմ, որ իջած սեռական ցանկության գանգատը նեղ բժշկական մտածելակերպով, այսինքն` միայն ֆիզիոլոգիական տեսանկյունից նայելով, առաջին հերթին հուշում է այս տղամարդկանց մոտ առկա տեստոստերոնային անբավարարության մասին, որովհետև հայտնի փաստ է, որ սեռական ցանկության հորմոնը տեստոստերոնն է և դրա պակասը բերում է սեռական անտարբերության: Երկրորդը, որ կանցնի փորձառու բժշկի մտքով, էրեկցիայի թուլության մասին մտածելն է, նա կհաստատի կամ կհերքի այս կասկածը` մանրակրկիտ հարցուփորձ անելով: Վերջապես նեղ բժշկական մտածելակերպով բժիշկը օրգանիզմում ընդհանուր վիճակի գնահատում կիրականացնի ու վերջում՝ չգտնելով որևէ լուրջ հիվանդություն և/կամ ախտաբանական վիճակ, կսահմանափակվի տղամարդկանց պոտենցիան խթանող ամենատարբեր բաղադրության սննդային հավելումներ և աֆրոդիզիակներ նշանակելով: Իհարկե, լավագույն դեպքում հիվանդին (այպես են անվանում նեղ բժշկական բաժանմունք դիմած մարդուն), կուղղորդեն հոգեբանի մոտ՝ միջանձնային կամ ներանձնային խնդիրներ որոնելու ու դրանցով զբաղվելու:

Որպես ավելի լայն մտածող բժիշկ, այսինքն՝ որպես մարդ բժշկող բժիշկ, այլ ոչ՝ հիվանդություն բուժող, համարյա 20 տարի մտորել եմ այս խնդրի շուրջ և միայն վերջերս եմ հասկացել, թե որտեղ է գտնվում խնդրի արմատը: Նախ ասեմ, որ ամուսնական մտերմության աճին զուգընթաց սեռական ցանկության մակարդակները հաճախ են տարամիտվում, և այս օրինաչափությունը կապված չէ սիրո զգացմունքի վերացման հետ, այլ ավելի խորքային պատճառ ունի: Եթե երկու բառով ասելու լինեմ, սեռական ցանկության մակարդակների անհամապատասխանությունը զույգերի մտահայեցակարգերի տարբեր պարադիգմալ հարթակներում հայտնվելու հետևանք է: Փորձեմ նշված խնդիրն ավելի պարզ լեզվով ներկայացնել «Զոհաբերում» կոչվող այս հոդվածում:

Արժեքների վերանայում

Գալիս է կյանքի մի շրջան, երբ դրսից թելադրվող արժեքներն այլևս դադարում են կյանքում կողմնորոշման և աշխարհում իրերն ու երևույթներն ի մի բերող կարգաբերման գործառույթ կատարել: Երբ դրսից պարտադրվող արժեքներն այլևս արժեզրկվում են, մի բան ես հասկանում՝ եկել է ժամանակը, որ ինքդ պիտի դառնաս հենարան սեփական քայլերիդ համար` փոփոխելով քեզ այնպես, որ ամենը, ինչ խանգարում է այս կյանքում առաջ ընթանալուն, վերամշակվի, վերակազմավորվի հանուն ինքնուրույն առաջընթացի և ազատ ինքնադրսևորման: Այն պահին, երբ հրատապ փոփոխվելու ներքին պահանջն ավելի հզոր է դառնում, քան նույնը մնալու ընդվզող դիմադրության ուժն է, սկսվում է մարդու ներքին կերպարանափոխման գործընթացը, որի մասին խոսել եմ նախորդ գրառումներիցս մեկում և հիմա ավելի պարզ կերպով կշարադրեմ:

«..Եթե ցորենի հատիկը հողի մեջ ընկնելով չմեռնի, միայն հատիկն ինքը կմնա, իսկ եթե մեռնի, բազում արդյունք կտա» (Հովհ. 25:24): Հովհաննեսի ավետարանից մեջբերված այս խոսքերը վերաբերում են այն մարդուն, ով կյանքի խաչմերուկում կանգնած է ընտրության հրամայականի առաջ՝ շարունակել մնալ անփոփո՞խ՝ որպես ցորենի հատիկ, թե՞ դուրս գալ ցորենի հատկի կերպարանքից ու ընթանալ նորին ընդառաջ: Ցորենի հատիկն այստեղ մեր անձն է՝ այն կաղապարը, որը պարտադրում է, ցորենի հատիկի մահը՝ անձի ենթակայությունից ազատագրումը, անորոշությանն ընդառաջ դուրս գալը:

Պետք է իմանալ, որ անձն այն կառույցն է, որը վաղ թե ուշ, կորցնում է իր ողջ ունեցվածքը՝ թե’ նյութական, թե’ հոգեհուզական ու մտային-իմացական, թե’ մարմնական: Անձն ուղղակի դատապարտված է սնանկացման, որովհետև այն ոտից գլուխ հիմնված է «ես ունեմ» պատրանքի վրա: Մենք իրականում չունենք այն, ինչ մեզ թվում է մերն է, ուստի և անզոր ենք վերահսկել այս կյանքը մեր անձով: Գալիս է ժամանակ, որ առերես հանդիպում ես իրականությանն իր ամենաիսկական դեմքով:

Զոհաբերությունները պատմական տեսանկյունով

Գանք պատմության էջերին: Ինչպես գիտենք, մարդկային զոհաբերությունները տարածված են եղել ամբողջ աշխարհում։ Աստվածներին, երկնային ու գերբնական էակներին զոհ մատուցելը նրանցից կյանք հայցելու և նրանց բարեհաճությանն արժանանալու իմաստ է ունեցել: Զոհաբերությունները եղել են կրոնական ծեսեր, որոնց ժամանակ մարդկանց մարմինները հիմնականում ողջակիզում էին, ինչպես հին հրեաների մոտ էր, կամ գլխատում, ինչպես` Մայաների թագավորությունում: Անգամ քրիստոնեության մեջ Հիսուս Նազովրեցու տանջալից մահը խաչի վրա կրում է զոհաբերման իմաստ, որով նա քավում է մարդկանց մեղքերը և ազատագրման շնորհ բերում:

Անգամ մինչև այսօր որոշ աֆրիկյան պետություններում պահպանվել է մարդկանց զոհաբերման ավանդույթը: Ուգանդայում անցյալ տարի վրա հասած սարսափելի երաշտից ազատվելու համար տեղի կախարդները երեխաներ են զոհաբերել անձրևաբեր ոգիների աչքը քաղցրացնելու հանար:

Նման «մատաղները», իհարկե ոչ մարդկանց, այլ կենդանիների տեսքով, հազվադեպ չեն նաև Հայաստանում: Մինչ օրս գառանը մատաղ անելու ավանդույթը շարունակում է որոշ մարդկանց գիտակցության մեջ Աստծո բարեհաճությանը արժանանալու խորհուրդ կրել:

“Մատաղ լինեմ քեզ” արտահայտությունը նշանակում է մեռնեմ քեզ: Մատաղը մեկի մահն է հանուն մյուսի կյանքի շարունակության: Զոհաբերումը` շարժելով աստվածների գութը, փրկում է այն մեկի կյանքը, ում համար տեղի է ունեցել այդ զոհաբերումը: Հաճախ կյանքի ու մահվան շեմին գտնվող երեխայի ծնողն աղոթում է Աստծուն՝ իմ կյանքը վերցրու, միայն թե երեխաս ողջ մնա… Ծնողը մեռնում է, որ երեխան ապրի…

Զոհաբերման հիմքում ընկած գաղափարը մեկն է՝ կյանքը գալիս է մահվան շնորհիվ:

Մահվան փորձառությունն արթնացնում է կյանքի իմաստալից ապրման գիտակցումը: Երբ այս պարզ ճշմարտությունը փայլատակում է մարդու գլխում, նա հասկանում է, որ ոչինչ հավերժ չէ այս կյանքում, իսկ անձի ապրած կյանքն ընդամենը պատրանք է: Այդ պահին նա գիտակցում է յուրաքանչյուր օրվա կարևորությունը, գնահատում ժամանակը, մտածում, թե ինչպես կարող է ծառայել մտերիմներին: Մնացած բոլոր ժամանակներում նա կենտրոնացած է իր անձնական կարիքների ու շահերի բավարարման վրա և բոլորովին կույր է դիմացի մարդուն տեսնելու համար: Այն աստիճանի կույր, որ տրորելով անցնում է՝ առանց անգամ նկատելու, որ ոտնատակ տվեց կենդանի էակի:

Ցավոք, մատաղի ծիսակարգը շարունակում է ապրել, քանի որ մարդիկ չեն հասկանում, որ իմաստը ոչ թե ֆիզիկական մահվան, այլ անձնական կրքերը հաղթահարելու և անձնական տեսադաշտից այն կողմը տեսնելու մեջ է, որը կարելի է պայմանականորեն «անձի մահ» անվանել, թեև «անձի հաղթահարում» եզրույթն ավելի ստույգ է արտացոլում երևույթի էությունը: Արտաքին զոհերի միջոցով հնարավոր չէ կասեցնել չարի տարալուծումը: Ողջակիզումը, ծիսական արյունահեղումը, հացադուլը, սեռական ժուժկալությունը չեն կարող նպաստել կյանքի պահպանմանն ու առողջության ամրապնդմանը:

Չարի դեմ պայքարելն ան-արդյունավետ է չարի միջոցով՝ բռնությամբ, սպանությամբ, քանդելով, տրորելով, որովհետև դա հակասում է «սիրիր քեզ սկզբունքին», իսկ մարդու մեջ կա ինչպես բարին, այնպես էլ` չարը: Մենք խորը ինքնախաբեության մեջ ենք՝ հավատալով, թե կարող ենք արտաքին աշխարհում «արյուն թափելով» խափանել չարը ու վերականգնել արդարությունը: Այս պատկերացումը անհնարին է դարձնում մեր ամբողջացումը, մեր մութ կողմերի գիտակցումը, մեր ստվերային հատվածի ներառումն այդ ամբողջությանը: Արտաքին զոհեր մատուցելը պահպանում է ցորենի հատիկի ամբողջությունը և կասեցնում դրա ծլարձակումը:

Զոհաբերում չի նշանակում նաև ինքնապատժում, ինքնազրկանք, բարեկեցիկ կյանքից հրաժարում և ասկետիզմի որդեգրում: Զոհաբերում նշանակում է ներքին տարածքի ազատագրում, որից հետո միայն հնարավոր կլինի այնտեղ նորը զետեղելը: Օրինակ՝ եթե մենք ուզում ենք վերակահավորել սենյակը, մենք նախ և առաջ պետք է հանենք այնտեղից հին կահույքը և ազատվենք բազում անպիտան առարկաներից ու իրերից, որոնք կուտակվել են տարիների ընթացքում: Մենք պետք է ուժ գտնենք հրաժարվելու մեր հին սովորույթներից, կարծիքներից, ծուլությունից, ցածր ինքնագնահատականից, գաղափարախոսական կախվածություններից, դոգմատիկ պատկերացումներից, կապվածություններից, կախվածություններից, սոցիալապես մեզ հարկադրված ցանկություններից:

Սա անելու համար առաջին հերթին մեզնից պահանջվում է ինքներս մեզ սիրելու կարողություն, ինքնահանդուրժողություն, ինքնաներողամտություն, իսկ հետո արիություն, քանի որ անձնական ունեցվածքից հրաժարումը սնանկության սարսափելի ապրում է առաջացնում, որին հնարավոր չէ դիմանալ, եթե չունես սեփական ոտքերիդ հենվելու վստահություն և ուղիղ ողնաշար: Բավական է հիշել, թե ինչ ենք մենք զգում, երբ մեզանից խելացի մեկը մարտահրավեր է նետում տարիների կուտակած մեր իմացությանն ու փորձին՝ ապացուցելով դրա սխալական լինելը: Հիշեք ինչպիսի կատաղի հակազդեցությամբ ենք մենք ընդունում մեր կարծիքին հակասող կարծիքը: Ինչ ենք զգում, երբ հանկարծ պահանջվում է հրաժարվել այն դիրքից, որը զբաղեցրել ենք տարիներ շարունակ, անգամ երբ կորցնում ենք հասարակ մի գրիչ, որը թանկ ենք համարել, խորը վիշտ ենք ապրում:

Կյանքի մի շրջանում մենք դառնում ենք ավելի ինքնագիտակից և հասկանում, որ փրկությունը գալիս է ոչ թե դրսից, այլ ներսից: Սովորաբար այս շրջանը համընկնում է ամուսնական կյանքի առաջին կամ երկրորդ տարին լրանալու, ծնող դառնալու իրականության հետ: Գալիս է մի պահ, երբ հասկանում ես, որ աշխարհի վերջ ես ապրում: Սա այն զգացողությունն է, երբ հասկանում ես, որ կյանքը, որտեղ ապրել ու սնուցվել էիր քաղցր պատրանքներով, իրականությունից կտրված մի անուրջ է եղել՝ պարտադրված արտաքին աշխարհի կողմից, սցենարի այնպիսի նուրբ մշակումներով, որտեղ հաշվի են առնված բոլոր դետալները:

Մեզ հավատացրել են, որ ուզում ենք հենց այն, ինչն այդ պահին մեզ կրծում է ներսից՝ կարևոր չէ որտեղից, բայց այդ ցանկությունը տեղ է արել մեր ներսում: Բախտի քմահաճույքով՝ գովազդային վահանակի ազդեցությամբ կամ սոցիալական ցանցերի միջնորդությամբ, սա կարևոր չէ արդեն, մենք ունենում ենք ցանկություններ, որոնք տանում են առաջ, կրքեր, որոնք գունազարդում են կյանքը, հավակնություններ, որոնք մոտիվացնում են քայլերը:

Մեզ ստիպել են հավատալ, որ երջանիկ ենք, քանի որ ունենք ամեն ինչ՝ տուն, ընտանիք, երեխա, աշխատանք, ավտոմեքենա, բանկային հաշիվներ, ավանդներ: Իսկ եթե դժբախտ ենք, դա նրանից է, որ չունենք այս ամենը կամ վերոնշյալներից որևէ մեկը: Մենք հավատացել ենք, որ զբաղված ենք լուրջ գործով, ապրում ենք իմաստալից կյանք, ու եթե այնուհանդերձ դժգոհ ենք կամ չբավարարված, ուրեմն՝ խնդիրը մեր ներսում է կամ էլ տառապում ենք դեպրեսիայով, հարմարման կամ տագնապային խանգարումներով, նևրոտիկ սպեկտրի այլ հիվանդությամբ, ինչու չէ՝ նաև շիզոֆրենիայով:

Մեզ ստիպել են հավատալ անուրջի իրականությանը, ստիպել են դեմ գնալ մեր հոգու կանչին, որովհետև չի կարելի դավաճանել պատրանքը: Մեզ վախեցրել են դավաճան լինելու սպառնալիքով, եթե դեմ գնաս հանրությանը, թայֆին, եթե հետևես քո սրտի ձայնին: Մեզ վախեցրել ու հավատացրել են, ու մենք, ցավոք սրտի, երկար տարիներ ապրել ենք վախի մեջ ու հավատացել Չիրականության գոյությանը:

Ուրեմն աշխարհի վերջը, ոչ թե երկրագնդի տիեզերական կազմալուծումն է, այլ այն անուրջի ավարտը, որում գտնվել ենք երկար տարիներ ու հիմա դուրս գալով այդ անրջային վիճակից՝ հստակ ուրվագծում ենք մեր գիտակցության հորիզոնը: Սա մի ապրում է, որն ունենում են ամուսնացած տղամարդիկ և կանայք, երբ անցնում է կրքի առաջին ամենահզոր ալիքը ու գալիս է ներքին դատարկության խորը զգացումը:

Հենց այս պահին, եթե ազատագրվում ենք հասարարկական արժեքների ստրկությունից ու դադարում խթանիչներից կախվածության մեջ գտնվել, չենք տարվում ունեցվածքը բազմապատկելով, մերժում ենք համայնքի կողմից ընդունելի վարք դրսևորել, պարփակվում ենք ինքներս մեր մեջ, որպեսզի խորհենք վերջի մասին՝ այն աշխարհի, որի անվերապահ գոյությանը հավատացել ենք մինչ այդ պահը: Մեր ընկերներն ու ընտանիքի անդամները՝ կինը, ամուսինը դադարում են առաջվա պես խանդավառել ու հետաքրքրել: Սեռական բուռն կյանքին փոխարինելու է գալիս սեռական անտարբերության շրջանը:

Ինչքան ավելի ես մոտենում ինքդ քեզ, ավելի ու ավելի պակաս ես ստում, այնքան ավելի սուր ես զգում շրջապատի մարդկանց կեղծավորությունը, հարաբերություններում մանիպուլյատիվ խաղերը և երբ հասկանում ես, որ սա այն միջավայրն է եղել, որտեղ ապրել ես երկար ժամանակ, մեծ երանություն ես գտնում մենակության մեջ, քանի որ այստեղ կարող ես դիմակ չկրել ու խաղերին մասնակից չդառնալ:

Մենակության մեջ սկսում ես ինքդ քեզ ավելի լավ տեսնել ու աստիճանաբար մշակել բարձիթողի եղածը, այլանդակության աստիճանի հասածը, կոպիտն ու անտաշը: Տեսնում ես երկատվածությունդ, սեռական պառակտումդ ու հասկանում դրա անիմաստությունը: Շփումների ժամանակ ավելի պակաս են դառնում ռեակտիվ մտքերն ու հուզական հակազդեցությունները: Այն, ինչը ժամանակին հունից հանում էր, այլևս թողնում է անտարբեր: Սկսում ես ավելի պարզ խոսել, քիչ, բայց իմաստալից բառերով արտահայտվել: Դատարկախոսությունը, շատախոսությունը վերանում են կյանքից ու դրանց փոխարինելու է գալիս լեցուն լռությունը: Դադարում ենք կարծիքդ պնդել և խիստ համոզմունքեր ունենալ: Տեսնում ենք, թե ինչքան արհեստական էին մեր տրամադրության տատանումները: Բուռն զգացողությունների կոպտությանը փոխարինելու են գալիս նուրբ համերը, որոնք երբևէ չէինք զգացել: Լռության ու խոհուն մենակության մեջ դառնում ենք հոգով՝ ազնվական, սրտով՝ նրբանկատ, իսկ մտքով՝ բարեկիրթ:

Ինչպես լուծել խնդիրը

Իսկ հիմա այն մասին, թե ինչպես է հնարավոր հասնել ներդաշնակ հարաբերությունների: Առաջին հայացքից պարադոքսալ է հնչում, բայց մենակության մեջ մենք դառնում ենք ավելի սոցիալական, քան սոցիալական խմբի մեջ, քանի որ մարդկանց հանդեպ սկսում ենք զգալ ոչ թե զայրույթ, ոչ թե հակակրանք ու վրդովմունք, այլ խորը կարեկցանք, քանի որ նրանք նույնպես, ինչպես մենք ժամանակին, զոհ են դառնում ներքին քաոսի, սոցիալ պայմանականությունների և հույզերի անգիտակից օվկիանի ալեկոծումների: Մտածողության պարադիգմալ հարթակների տարբերությունը հաճախ ընթանում է զույգերից միայն մեկի (ամուսնու հիմնականում, թեև չի բացառվում նաև կնոջ) մոտ, որից էլ ի հայտ են գալիս անհամաձայնություններ կյանքի տարբեր ոլորտներում, և սեռական կյանքում՝ առաջին հերթին: Ուրեմն` խնդրի լուծումը այդ հարթակների ի մի գալն է, նույն պարադիգմալ մտահորիզոններով շփվելը: Միայն այս պարագայում են հավասարվում սեռական ցանկությունների մակարդակները, և հաստատվում սեռական ներդաշնակությունը: